Brzoza (Betula) jest rodzajem drzew i krzewów,
należy do rodziny brzozowatych (Betulaceae). W zależności od
odmiany, brzozy różnią się wysokością, która może sięgać nawet 30
m. Brzoza jest charakterystycznym drzewem o najczęściej białej
korze z poprzecznymi, ciemnymi paskami, w dolnej części pnia
przeważnie jest czarna i popękana. Zielone liście brzozy mają
kształt jajowaty i ząbkowaną powierzchnię, jesienią mają
żółto-złocisty kolor i opadają na zimę. Wydzielają one przyjemny
zapach. Kwiaty brzozy nie posiadają okwiatu, pojawiają przed
wypuszczeniem liści przez roślinę i nazywane są kotkami lub
baziami. Kwiaty żeńskie zawiązują się na wiosnę, męskie jesienią.
Ich owocem są skrzydlate orzeszki rozsiewane przez wiatr.
Brzoza występuje w stanie dzikim w Europie, Azji oraz Ameryce Północnej, prawdopodobne miejsce pochodzenia tej rośliny znajduje się w północnej Eurazji. Wyróżnia się ponad 100 gatunków brzozy, z czego tylko 6 gatunków występuje w Polsce :
- Brzoza brodawkowata (Betula pendula) – o korze łuszczącej się okrężnie i barwie białej
- Brzoza karłowata (Betula nana) – krzew dorastający do 80 cm wysokości
- Brzoza czarna (Betula glutinosa) – o korze gładkiej na górze a dołem spękanej o ciemnej barwie
- Brzoza niska (Betula humilis) – krzew do 2 m wysokości,przeważnie zasiedlająca torfowiska
- Brzoza omszała (Betula pubescens) – o korze białej, przeważnie zasiedlająca brzegi rzek
- Brzoza ojcowska (Betula oycoviensis) – podobna do
brodawkowatej, osiąga wysokość do 3 m
Najbardziej rozpowszechnione gatunki to brzoza brodawkowata (nazywana również brzozą zwisłą, brzeziną lub brzozą białą) i brzoza cukrowa (nazywana również brzozą wiśniową, słodką, czarną). Brzoza ma wszechstronne zastosowanie w przemyśle i lecznictwie. Pozyskiwane z niej drewno ma barwę białą z żółtawym lub różowym odcieniem, jest bardzo mocne i elastyczne. Wykorzystywane jest do wyrobu mebli, sprzętu gospodarczego oraz do produkcji sklejek.
Surowcem leczniczym brzozy są liście, kora, pączki, sok i dziegieć (smoła brzozowa uzyskiwana poprzez suchą destylację drewna). W ziołolecznictwie najczęściej wykorzystywane są liście, które poddawane są suszeniu. Młode liście można również spożywać w stanie surowym z czasem nabierają one zbyt mocnego smaku żywicy. Liście zawierają saponiny, flawonoidy i garbniki katechinowe, oraz związki triterpenowe. Zawierają również olejki eteryczne, żywice i kwasy organiczne: jabłkowy i cytrynowy, są źródłem witaminy C, prowitaminy K i soli mineralnych. Liście stosuje się w postaci naparów i odwarów przy kamicy moczowej i niewydolności nerek, wykorzystywane były w leczeniu przede wszystkim puchliny wodnej, a także reumatyzmu, zapalenia stawów, dny moczanowej i infekcji dróg moczowych. Płukanka z liści brzozy jest skuteczna w leczeniu łupieżu oraz wypadaniu włosów. Spożywać w stanie surowym można również łyko i kambium znajdujące się pod korą. Najsłodsze są na wiosnę, ale można je jeść również później.
Syrop z brzozy prawidłowo nazywany oskołą, pozyskiwany jest z pnia brzozy. Oskoła to ogromne źródło witaminy B i wielu mikroelementów m.in.: wapnia, fosforu, żelaza, magnezu. Posiada również właściwości oczyszczające nerki. W Ameryce syrop z brzozy spożywano w ramach wiosennej kuracji wzmacniającej, oraz jako lekarstwo przeciwko katarowi. W Europie syrop z brzozy wykorzystywany był jako środek odkażający oraz stosowano go do leczenia wyprysków skórnych i opryszczki.
Olejek brzozowy otrzymuje się z wodnego maceratu rozdrobnionej kory brzozy cukrowej. Zawiera on salicylan metylu i pochodną kwasu salicylowego (aspirynę). Jest środkiem przeciwbólowym, rozkurczowym i przeciwzapalnym, stosowany jest w przypadku bolesnych zwichnięć i stłuczeń, rwy kulszowej i nerwobólach. Olejek łatwo przenika przez skórę i hamuje powstawanie prostaglandyn, zmniejszając stan zapalny i ból. Ma również łagodne działanie napotne, są polecane przy niektórych schorzeniach skórnych np. łuszczyca, łojotok czy trądzik młodzieńczy.
Olejek pozyskiwany jest również z pączków liściowych brzozy
brodawkowatej lub brzozy omszonej, metodą destylacji z para wodną.
Występuje on w postaci gęstej cieczy i ma łagodny oraz balsamiczny
zapach. Głównym jego składnikiem jest betulol. Wykorzystywany jest
głównie do tworzenia kompozycji perfumeryjnych.