Wanilia (Vanilla) jest rodzajem roślin tropikalnych z rodziny storczykowatych (Orchidaceae). Pnącze wanilii posiada długą, mięsistą łodygę, która pokryta jest grubymi liśćmi. Liście są sztywne, płaskie i posiadają barwę jasnozieloną, przybierają kształt eliptyczno-lancetowaty. Roślina posiada korzenie powietrzne (stolony), które wyrastają między liśćmi. Umożliwiają one roślinie wspieranie się na pniach i konarach pobliskich drzew. Kwiaty wanilii zebrane są w wielokwiatowe grona, pojawiają się w kątach liści. Otwierają się tylko na kilka godzin, niezapylone opadają. Są bardzo efektowne, w kolorze białawozielonym. Płatki okwiatu osiągają ok. 6 - 7 cm.
Wanilia w naturalnych warunkach zapylana jest przez odmiany
pszczół występujące wyłącznie w Ameryce Środkowej. Dziko rośnie na
obrzeżach tropikalnych lasów południowo-wschodniego Meksyku. Znana
była przez Azteków, służyła m.in. do aromatyzowania królewskiego
drinku xocolatl (mieszanki zawierającej ziarna kakao, wanilię i miód). Ze źródeł wynika, że do Europy została sprowadzona
przez Corteza w XVI wieku.
Od XIX wieku wanilia na plantacjach zapylana jest ręcznie.
Spośród około 100 odmian tylko dwie wykorzystywane są przemysłowo.
Wanilia owocuje po ok. 4 latach, owocem jest zielona torebka w kształcie podłużnego strąka. Owoce zbierane są przed całkowitym
dojrzeniem, kiedy zaczynają żółknąć. Dopiero po odpowiedniej
fermentacji i suszeniu nabierają znanego z kuchni aromatu i smaku.
Apetyczny zapach wanilia zawdzięcza wanilinie, która uzyskiwana
jest podczas obróbki owoców. W trakcie obróbki wanilia zmienia
barwę na brunatną, z tłusto-lśniącym połyskiem. Produktem końcowym
są laski wanilii.
Uprawy wanilii można znaleźć w Ameryce Południowej i Środkowej, najlepszej jakości wanilia pochodzi z Madagaskaru i Meksyku. Największym producentem jest Indonezja. Laski wanilii posiadają oznakowanie jakości i miejsca pochodzenia. Najbardziej znanymi i cenionymi gatunkami handlowymi są:
- Wanilia meksykańska - uznawana za gatunek najwyższej jakości.
- Wanilia burbońska - z wyspy Reunion (dawniej Bourbon) oraz Madagaskaru i pobliskich wysp.
- Wanilia mauretańska - pochodzi z wyspy Mauritius i Seszeli.
Wanilia należy do najdroższych przypraw na świecie. W kulinariach stosowana jest w formie lasek, w postaci proszku, cukru waniliowego, olejku czy ekstraktu alkoholowego. Dobrej jakości przyprawa zawiera ok. 2,6% - 4,5% waniliny. Wanilię stosuje się ją do potraw słodkich, ciast, puddingów, kremów, sufletów, lodów, używana jest przy produkcji likierów i czekolady.
Wanilia posiada zastosowanie nie tylko jako roślina przyprawowa. W lecznictwie i naturalnej medycynie znana i stosowana jest w formie nalewki. Posiada działanie przeciwgorączkowe i przeciwreumatyczne, stosowana jest przy zaburzeniach trawiennych i pomocniczo w leczeniu blednicy. Często traktowana jako środek
wzmacniający mięsień sercowy, a także jako środek poprawiający
nastrój. W przemyśle farmaceutycznym wanilia służy do
aromatyzowania leków, w tytoniowym - cygar i tytoniu.
Olejek waniliowy otrzymywany jest metodą ekstrakcji
rozpuszczalnikami ze sfermentowanych strąków wanilii. Posiada
niezwykłą i intensywną woń. Stosowany jest w kompozycjach słodkich i orientalnych, traktowany jest jako antydepresant, jego działanie
usuwa zmęczenie, lęk, stres i ogólne zniechęcenie. Poprawia również
samopoczucie i wydolność seksualną.
Olejek posiada właściwości regenerujące skórę, przeciwdziała wysuszeniu i starzeniu się skóry. Preparaty zawierające wanilię zmiękczają i wygładzają skórę, pozostawiając ją gładką i miękką w dotyku. Sproszkowana laska wanilii sprawdza się w peelingach, lotionach, maseczkach i balsamach.